Абылай хан - талантты қолбасшы, сарабдал саясаткер, кәсіби дипломат ретінде.
Биыл, қазақ елі үшін ерекше маңызды жыл. Себебі, қазақтың мемлекеттілігіне – 550 жыл толып отыр. Хандарымыз Керей мен Жәнібектің Шайбанилер өкілі Әбілқайыр ханнан іргесін бөлек салып, өз алдына орда көтеріп, Қазақ хандығын құрғандығына биыл – 550 жыл.
Елбасымыз осы орайда өзінің Ұлытауда берген сұхбатында: «Біздің елдігіміз, қазақ жұртының арғы түбі ғұндардан басталады. Ғұндардан кейін көк түріктерге жалғасады. Одан кейін Алтын Орда орнығады. Сөйтіп, хандық дәуірге ұласып, кейін біртіндеп Тәуелсіздікке келіп тіреледі. Осындай үлкен тарихымыз бар. Жастарымыз мұны білуі керек. Біз кеше ғана пайда бола қалған халық емеспіз» деген болатын.
1465 жылы ірге тіктеген Қазақ хандығы халқымыздың тереңнен бастау алатын тарихының жарқын беті, исі қазақтың ұлт болып ұйысқан кезеңі.
Керей мен Жәнібек хандар негіздеген Қазақ хандығы өз тарихында қилы кезеңдерді басынан өткерді. Қасым мен Хақназардың күшейіп, атағы шартарапқа таралып, қазақ үшін «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» мамыражай кезең орнатқан әз Тәуке билігінен кейін елден билік кетіп, іргедегі жауларына есе жіберді. Міне, елбасына күн туған сол бір аласапыран кезеңде өзінің алғырлығымен, көзсіз батырлығымен, даналығымен билікке келген Абылай ханның қазақ тарихында алар орны ерекше.
Бүгінгі қазақ арасында, Абылай ордасы, Абылай жайлауы сияқты атаулар сақталып қалған, «Абылайдың асында шаппағанда.....!» деген сөз тіркесі, осындайда жасамағанда қашан жасамақсың мағынасына мағынасына саяды. Өткеннен мұра болған, негізінен қытай қазақтарының арасында сақталған “Абылай хан” — тарихи жыры да мәлім. Сонымен қатар, Абылай: «Ақ толқын», «Ала байрақ», «Бұлан жігіт», «Дүние қалды», «Жетім торы», «Қайран елім», «Қара жорға», «Қоржынқақпай», «Майда жел», «Сары бура», «Шаңды жорық» және т.б. күйлердің авторы ретінде белгілі. Бұл мысалдар, ұлы ханымыздың сегіз қырлы бір сырлы тұлға болғандығын дәлелдей түссе керек.
Тіпті заңғар жазушымыз – Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің өзі, өзінің келесі ауқымды еңбегін Абылайға арнамақ болып, сол бағытта үлкен ғылыми ізденістер жүргізген екен. Тек, жазушының тосыннан келген сырқаттан дүние салуы ғана бұл жоспарын орындатпай тастаған [1, 116 б.].
Қанша уақыт өтсе де халық жадында осылай берік сақталған, артында үлкен рухани мұра қалдырған, бірнеше буын зерттеушілеріміздің ізденісіне себепкер Абылай ханымыз қандай тұлға? Және ханның халқының алдындағы осыншалық абырой –беделі немен байланысты? Мақала осындай сұрақтарды қамтып, мүмкіндігінше тарихи қайраткеріміздің түрлі қырларын аша түсуге бағытталған.
Абылай хан – хан тұқымынан. Жошы тармағынан тарайды, оның ұлы Тоқай Темір, оның перзенті Өз Темір, оның ұлы Қожа (кейде Тоқұлқожа), оның баласы Бадақұл Оғлан, одан Орыс хан (1361 ж. Ақ Орданың ханы.). Орыстан Құйыршық хан туылады, Құйыршақтан Барақ хан. Одан Әбу Саидхан (Әбусағит) туылады. Қазақ халқы оны Әбусағитты – Әз Жәнібек деп те атайды [2, 178-179 б.]. Ал Әз –Жәнібек Абылайдың сегізінші атасы.
Жәнібек Керей ханмен бірге қазақ мемлекеттілігінің, яғни қазақ хандығының негізін қалаушы. Жәнібектен Жәдік туылады. Жәдіктен Шығай тарайды. Шығайдан еңсегей бойлы ер Есім (1598 -1628), Есімнен Салқам Жәңгір (1652 ж.д.с.), Жәңгірден Уәли (Уәли бақы, Уәли бақи), Уәлиден қанішер Абылай (атасы), одан әкесі көркем Уәли, көркем Уәлиден Әбілмансұр дүниеге келді. Дүниеге келген жылы бір деректерде 1711, екіншілерінде 1713 ж. деп көрсетіледі. Халық жадында, Тәуке ханның билігі (1626. 1680 -1718 жж.) тыныш, берекелі кезең ретінде қалған. Сондықтан да, Абылайдың балалық шағына сәйкес келген Тәуке билігі қазақ үшін бейбіт әрі берекелі жылдар болды.
Ақсүйек билеушінің отбасында дүниеге келгенімен, жастық шағында Абылай да ойын баласы болатын. Бірақ ұлы ханның балалық кезеңі қазақ тарихындағы қаралы уақыт «Ақтабан шұбырынды – Алқакөл сұлама» жылдарына сәйкес келіп, қайғы мен қасіретке, ауыртпашылыққа толы болды. Абылайды жасынан өткір, батыл болып өсуіне мұндай тағдыр тәлкегі де себепкер болса керек.
1722 жылы Цин императоры Канси қайтыс болады. Жоңғарлар қалыптасқан жағдайды пайдалана отыра 1723 жылы қоңтайшы Цеван Рабдан тұсында 70 мың әскермен (кей деректерде 100 мың деп көрсетіледі) қазақ даласына басып кіріп, қазақ халқын ауыр жеңіліске ұшыратады (Қайың сауған ақ тышқан жылы. Қоян, тышқан негізінен жұтты жылдар болған). Жау қазақтың астанасы Түркістанды алғанда әкесі көркем Уәли шайқаста қаза табады [3]. Сенімді жалшылардың бірі, Әбілмансұрды жасырып, соңынан өзімен бірге қаладан аман алып шығады. Жаугершілік заман болғандықтан, хан тұқымы өз шығу тегін жасыруға мәжбүр болып, күнкөріс қамымен түрлі жұмыстармен айналысады. «Сабалақ» есімімен Үйсін Төле бидің түйесін, Әбілмәмбеттің жылқысын бағады. Бірақ, көпті көрген, өмірлік тәжірибесі мол Төле би Сабалақтың қарапайым жалшы емес екендігін аңғарады. Көптеген аңыз әңгімелерге сәйкес, Сабалақтың бойындағы ақсүйектік оның қанша ашықса да лас ыдыстан тамақ ішпеуінен, бір үзім нанның өзін серіктерімен бөле жеуінен аңғарылған екен. Қарны қаншалықты ашқанымен өзгелер сынды тамаққа ашкөзділік танытпаған, ешуақытта жерге жәй отырмастан, төсеніш төсеп отырады екен. Аталған қасиеттердің барлығы бидің назарын өзіне аударады.
Абылайға берілген тарихи мүмкіндік те көп күттірмейді. Жоңғардың жорығы қазақ халқына ауыр тиіп, жауынан ойысқан жекелеген Орта жүз бен Ұлы жүз рулары Самарқанға дейін, Кіші жүздің рулары Хиуа мен Бұхараға үдере көшеді. Халықтың мұңы мен зарын бейнелейтін «Елім -ай» әні шығады. 1726 жылдың күзінде Бадам өзенінің жағасындағы Ордабасыдеп аталатын төбеде қазақтың игі жақсылары жауға қарсы соғысу мақсатында жиылып, кеңес құрады. Жиынға Әбілхайыр, Әбілмәмбет, Сәмеке, Жолбарыс сынды хандардың, сұлтадардың, Төле би, Қазыбек би сияқты билердің, батырлардың жиналғандығы тарихтан белгілі. Жиын қорытындысыда, бірауыздан бас қолбасшы болып – Әбілхайыр, бас сардарбек болып – Қанжығалы Бөгенбай батыр тағайындалады [4]. Шашыраңқы қазақ қолы біріктіріледі.
Алғашқы жеңіске Орталық Қазақстандағы Бұланты мен Білеуті өзенінің арасындағы Қарасиыр аталған кең жазықта қол жеткізілді. Бөгенбаймен басқарылып, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Тама Есет, Шақшақ Жәнібек, Малайсары және Тарақты Байқозы батырлар қатысқан бұл шайқас қазақ халқының сенімін арттырған үлкен жеңіс болды.
Ал 1729 жылы Балқаш көлінің оңтүстігіндегі Итішпестің Алакөлі маңында қазақ тарихында ерекше маңызға ие Аңырақай шайқасы болып өтті [5,65 б.]. Шығысында Шу – Іле суайырық жоталары бар. Қазақ қолы Хантаудағы, Үлкен Орда қонған деп аталатын ыңғайлы жерге орнығады. Ал шайқас алаңы 200 шақырымдай аумақта жүргізіледі.
Соғыс жекпе – жектен басталып, жоңғар жағынан батыр, қолма –қол шайқастың шебері, әйгілі қолбасшы, Қалдан Цэреннің ұлы Шарыш шығады. Қазақ жағынан 17 жас шамасындағы Сабалақ шығады. Жекпе – жек сол сәтке дейін қазақ ортасында мүлдем беймәлім – Сабалақты, яғни Әбілмансұрдың жеңісімен аяқталады. Жауына абылайлап шапқан Сабалақтың батырлығы, абыройы күллі алты алашқа жайылады. Осы шайқасқа тікелей куәгер болған Бұқар, Үмбетай, Тәтті қара жыраулар оны жырына қосса. Уақыт өте бұл оқиға М. Тынышпаев, М. Көпей, Ш. Құдайбердиев және т.б тарапына жазылады. Абылайдың ерлігі туралы өзінің «Сабалақ» атты поэмасында Абайдың шәкірті Көпбай ақын да жазады.
Жалпы, көп зерттеушілер жыр дастандарды сенімді дерек көзіне санамайды. Бірақ, ауыз әдебиеті дамыған қазақ халқының тарихын жазуда батырлар жырының, жыр дастандардың маңызы үлкен. Тіпті, танымал тарихшымыз Ермахан Бекмаханов: «Тарихшылар үшін қазақ фольклоры шынайылығы, байлығы, айғақтылығы бойынша таптырмас қазына» деп атаған болатын.
Аңырақай шайқасынан кейін қазақ арасында Абылай атанған Сабалақтың шығу тегін қызығушылық артып, оның билеушілер ұрпағынан екендігі анықталады. Бірақ, Абылай әрине бірден хан болмайды. Әбілмәмбеттің шатырына шақыртылған Абылай ХVIII ғ. 30 жылдарынан сұлтан атанып, ел басқаруға белсенді араласа бастайды.
Замандастарының айтуына қарағанда Абылай орта бойлы, еті тірі, ширақ, яғни жылдам қимылдайтын, ер мінезді, сыртқы бейнесі көркем, досына адал, жауына қатал адам болған екен. Абылайдың жауына қаталдығы, стратегиялық маңызды сұрақтарда кері қадам жасамағандығы, сөзге шешендігі тарихтан белгілі. Абылай табиғатынан жаңаны білуге ұмтылған. Мысалы, князь, генерал Владимир Урусовтың күнделігінде Орта және Кіші жүз билеушілерінің Ресейге адалдығы туралы 1740 жылдың 19 тамызы мен 1 қыркүйегі арасында Орынборда ант беруі сақталған. 28 тамызда хан мен сұлтан штаб офицерлеріне, олардың шендеріне, әскери бөлімдерде неше адам болатындығына қызығушылық білдіреді. Сонда Абылай сұлтан, ханға қарағанда тапқырлық танытып, сұрақ қоя бергендігіне кешірім сұрап, сұрақтардың ресей тәртібін білу мақсатында қойылғандығын, одан үйренгісі келетіндігін айтады. Және өздерінің бас киіммен отырғандығына таң қалмауын, себебі, өздерінің салтары солай екендігін жеткізеді. Бұл сөзге ханда бас изейді....Бірде, Абылай біз Ордады Император ағзамның отты қарудың түр –түріне иелік ететіндігін естідік,соларды көрсек дейді... [6] бұл айғақтар арқылы Абылай ханның орыс тарапының әскери құрылымын, отты қаруға ұмтылушылығын, шешендігі мен тапқырлығын көреміз .
Орынборға сол сол 1740 жылғы сапарында, князь Владимир Урусов қазақ билеушілеріне орыс қаруының қуатын көрсетеді. Зеңбіректерден оқ атқызады. Бұл қадамдардың қазақтарға психологиялық тұрғыдан ықпал ету мақсатында жасалғандығы белгілі. Және оған қоса Жайықтан өткен башқұрттарды қазақтардың көзінше жазалайды: 55 дарға асылып, 120 адамның бастары алынады, 301 адамның құлақтары мен мұрындары кесіледі. Бұл сапардан, Абылайдың ой түйіп қайтқаны сөзсіз.
1730 жылдар қазақ халқы үшін ауыр жылдар болып қала берді. Аңырақай шайқасы үлкен жеңіс болғанымен, қазақтар өз жеңісін еселей алмады. 1730 жылғы ресми түрде ұлы хан болған Болаттың қазасынан кейін бас хандыққа оның жас ұлы Әбілмәмбет сайланады. Ал бас хан болудан басты үміткер болған Әбілхайыр өз иелігіне кетеді. Және бұл даңқты қолбасшының 1731 жылдан орыс үкіметімен жасаған ынтымақтастығын білеміз. Нәтижесінде, қазақ халқының бірлігі қайта бұзылды.
Қазақта бірлік болмауының қандай екендігін жас та болса, тәжірибелі Абылай жақсы түсінеді. Сондықтан, ол жаулардан келетін құлдықтан құтылу үшін біріншіден, халықты біріктіру, екіншіден, әскери қуатқа ие болу екендігін жақсы ұғынды. Осы мақсатта ол әр жүздің ықпалды адамдарынан қолдау алып, бір ту астына батырларды біріктірудің қажеттігін ерте ұқты. Және Абылайдың бұл мақсатының белгілі бір деңгейде орындалғандығын білеміз. Төле би, Қазыбек би Бұқарлардың оның жанына табылғандығын білеміз. Батырлардан: Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Шақшақұлы Жәнібек, Шапырашты Наурызбай, Баян, Тарақты Байғозы, Шанышқылы Бердіқожа, Олжабай, Балтакерей Тұрсынбайлардың оны қызу қолдағандығы туралы ақпарат тарихтан белгілі.
Абылайдың батырларымен жорыққа бірге аттанып отырғандығы тарихтан мәлім. Орта жүз жасақтары мен жоңғарлардың арасында 1730 - 1731 жылдары бірнеше үлкен ұрыстар болғаны. 1732 жылы жоңғарлардың 7 мыңнан астам әскері Орта жүз руларының шығыс бөлігіндегі ауылдарына шабуыл жасап, тегеурінді тойтарысқа тап болады. Бұл шайқастар қытай деректерінде де көрсетілген. Абылайдың әскери қайраткерлігі, қолбасылық қабілеті 30-40 жылдардағы шайқастарда ерекше көрінді. Осындай жан алысып жан беріскен соғыстардың бірін Бұқар жырау «Қалданменен ұрысып, Жеті күндей сүрісіп...» [7] деп суреттейді. Ол соғысқа Абылайдың қанды көйлек жолдастары: Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Қарақалпақ Қылышбек, Шапырашты Наурызбай т.б. қазақтың белгілі батырлары тізе қоса қатысады. Бұл да Абылайдың жауға қарсы қазақ халқының басын біріктіре білгендігінің дәлелі болып табылады. Бірте-бірте ұлыстағы бар билік Әбілмәмбет ханнан Абылайдың қолына көшеді. Абылайдың ерлігі мен ақыл-парасатын мойындаған Әбілмәмбет оған ақылшы аға болып қалып, кеңесші хан дәрежесімен шектеледі. XVIII ғасырдың 30-жылдарының аяғында Абылай есімі бізге белгілі құжаттарда Әбілмәмбет ханмен қатар аталады. Орыс тарихшысы Алексей Ираклевич Левшин «1739 ж. Орта жүзде Сәмеке ханның орнына хан сайлаудан бұрын Әбілмәмбет пен Абылай екеуі бірдей хандық билік жүргізген» [8], - деп жазды. Ш.Уәлиханов та осы пікірді қолдайды.
1738-1741 ж. Абылай бастаған қазақ қолы жоңғарларға бірнеше мәрте соққы берді. XVIII ғасырдың 40 жж. Абылай Жоңғарияға қарсы өзінің саяси ойынын бастайды. Сол уақытта хан ордасында қашқын башқұрт Қарасақал болған еді. Абылайдың бастамасымен Қарасақал өзін Қалдан Цэреннің інісі, халық арасында үлкен беделі болған Шоно батыр ретінде жариялап, таққа үмітті екендігін білдіреді. Абылайдың Қарасақал сынды авантюристерге ерекше мән беріп, ел мүддесіне жақсы пайдаланғандығын білеміз. Мысалы, ресей империясына қарсы соғыс ашып, өзін III Петрмін деп таныстырған – Емелян Пугачевті де Абылайдың қолдағандығы тарихтан белгілі.
Бірақ, Қарасақалмен байланысты авантюра жүзеге аспады және Қалдан Цэрен қайта тірілген өз бауырының артында кім тұрғандығын біліп қояды. Абылайдан Қарасақалды сұратып, ізінше жоңғарлардың қазақтарға шабуылы басталады. 1741 ж. ақпан-мамыр айлары аралығында Абылай жоңғарларға тұтқынға түседі. Абылайдың жау қолына түсуі қазақ қоғамында абыржушылық туғызып, Абылайды босатып алу үлкен саяси мәселеге айналады.Тарихи мәліметтерде қазақ билеушілерінің атынан Төле би мен Әбілқайыр хан Орынбор әкімшілігінен Абылайды тұтқыннан босатып алуда ара түсуге өтініш жасайды. Бұл деректің шындық екенін осы кезеңде Орынбор губернаторы Иван Неплюев пен Әбілқайырдың өзара жазысқан хаттары да дәлелдей түседі. 1743 ж. 5 қыркүйекте Абылайды тұтқыннан шығарып алады. Бұл жөнінде Неплюевтің сыртқы істер коллегиясына жазған хатында қазақтар мен қалмақтар бітімге келіп, бірігіп кете ме деген қауіп те білдірген. Ұзақ уақыт қоңтайшының ордасында болған Абылай жоңғар билігінің ішкі иерархиясымен танысып, жоңғар тілін жете меңгереді. Мұндай білігі ханның Жоңғарияға қарсы болашақ саясатында көп пайдасын тигізді. 1745 жылы Қалдан Цэрен қайтыс болады. 1750 жылы билікке Лама Доржының келуі мемлекет ішіндегі билікке таласты күшейтті. Бұл таластарда жеңіліс тапқан Даваци ноян туыстары Әмірсана және Байнджурмен бірге 1751 жылы күзде қазақтарға қашып келеді, оларды абақ керейлердің басшысы Қожаберген батыр күтіп алады. Абылай тұтқындағы уақытында Әмірсанамен анда (қандық негіздегі достық) болып, жоңғардың биліктегі чорос тайпасының қызын әйелдікке алған еді. Сондықтан, қайын жұртындағы саяи ахуалды өз елінің мүддесіне шебер пайдаланады. Ал Жоңғария билеушісі қашқындарды кері қайтаруын талап етеді. 1752 жылы жазда Ұлы және Орта Жүз рубасылары мен батырлары кеңес құрып, Абылайдың қолдауымен, саяси қашқындарды кері еліне қайтармауға шешім қабылдайды.
Ханның әрі Төле бидің ойы дұрыс болғандығын уақыттыі өзі көрсетті. 1753 жылдың жазында жоңғарлар қазақ даласына шабуыл жасағанда, Абылай Давациді бас етіп, жанына өз қарамағындағы барлық жоңғарларды және іріктелген қазақ жауынгерлерін Қожаберген батырға басқартып тосыннан Жоңғарияға аттандырады. Нәтижесінде, Лама Доржы өлтіріліп, мемлекеттік төңкеріс жүзеге асады. Жаңа қоңтайшы Абылай қолдаған Даваци болды. Жаңа қоңтайшы бірден Абылайға өз алғысы мен достық ұсынған елшілікті жібереді. Бұл саяси қадам, Абылайдың даңқын асыра түсті. Бірақ, Даваци билігі ұзаққа созылған жоқ. Оған қарсы қазақтардың бір бөлігінің қолдауын алған Әмірсана қарсы шығады. Жоңғарлардағы саяси бытыраңқылықты Цин империясы шебер пайдалана бастады. Билікке талас барысында Даваци әлсіреп, қазақтардың қолдауымен Әмірсана жеңіске жете бастайды. Қытай деректерінде: «Егер тез шешім қабылдап, қозғалмасақ, қазақтар жағдайды өз пайдасына шешеді» делінген ақпараттар кездеседі.
Қытайлардың жоңғар жеріне басып кіруіне Әмірсананың қытай билігінен көмек сұрауы формалді себеп болды. Осылайша, өзінің саяси тұрғыдан үлкен қателік жасағанын, Даваци қолын оңай жеңген Әмірсана уақыт өте түсінді. Бірақ, уақыт кеш еді. Цин империясы өзіне көп жылдар бойы қауіп төндірген жауынгер халықтан біржола құтылуды мақсат етті. Әмірсана халықты қытайларға қарсы көтеріп, Абылайдан көмек сұрайды. Ал Абылайдың пікірінше, геосаяси тұрғыда Жоңғария қазаққа сол тұста керек еді. Себебі, Цин империясымен арада буферлік мемлекет рөлінде болатын. Сондықтан, Абылай Әмірсананы қолдап, көмекке 8 мыңдай қазақ қолын жібереді. Бұл қытай тарапының абыржушылығын тудырып, Абылайға бүлікшілерді қолдауын тоқтатуын талап еткен бірнеше елшіліктер жіберіледі. Қытайларға өзінің дұрыс ұстанымда екендігін жеткізгенімен, Абылай жоңғарларға көмегін тоқтатқан жоқ.
Бірақ, әскери қуаты басым қытайлар қолымен «жоңғар қырғыны» жүзеге асырылғандығы мәлім. Әмірсана бой сауғалап, қытайлар 1756 жылдың көктемінде Абылайға Әмірсананы өздеріне қайтару жазылған грамотаны жолдап, қайтармаған жағдайда үлкен зияны болатындығынан хабардар етті.
Дей тұрғанмен, сөзіне берік Абылай Әмірсананы қытайларға бермеді, сол жылдың жазында император Цянлунь (Хунли) қазақ жеріне генералдар Хадаха және Дардананың басшылығымен екі қытай іскерін жіберді. Шаған, Оба мен Қарқаралы шайқастары қазақтар үшін сәтсіз болғанымен жер жағдайын шебер пайдаланғандықтан қазақ әскері жау қоршауынан оңай шығып кетіп отырды. Абылай Баянауылда әскер жинап, күзде кезекті қазақ –қытай шайқасы болды. Аталған шайқас Баянауылдан батыстағы Шідерті өзенінің жоғары ағысында болып, қазақ қолын Бөгенбай батыр басқарды. Бір қызығы, Хадаханың жетістікке жеткені туралы ресми рапортының шынайылығы күмән туғызады. Оған қарсы дәйек, қытайлар үлкен шығындарға ұшыраған, сондықтан да, аталған жерді жергілікті қазақтар әлі күнге дейін «шүршіт қырылған» деп атайды. Қазан айында Бөгенбай батыр бастаған қазақ қолы Нияз тауы аумағында қытайлармен кезекті рет соғысып, оларды үлкен шығынға ұшыратады. Осылайша, қытайлардың суық түскенге дейінгі екі әскерді қосу жоспарын орындатпай тастайды. Соңынан екі әскербасының жоспарлары жүзеге асып, әскерлер біріккенімен, қытай жауынгерлерінің жағдайы өте ауыр болды. Оның дәлелі императорға «Жылқысыз қалдық. Суық қыс келді. Малымыз да азық-түлік те жоқ. Бұл жерде қыстау мүмкін емес» деген мәтіндегі хаттар жиі жазылған. Нәтижесінде, қытай әскерлері қазақ даласын тастап шықты. Селенга комендатының Сібір губернаторына 1757 жылы 17 қарашада жазған хатында күзгі жорық барысындағы 20 мың әскерден өз шекарасына 1600 адам оралды деп жазады [9].
Абылай Әмірсана арқылы жоңғар мемлекетін қайта құруға әрекет жасағанымен, ол нәтижесіз болды. Өз хандығы маңайындағы геосаяси ахуалдың ушыққандығын аңғарған Абылай 1757 жылдың қыркүйегінде Бейжіңге Ханжігер мен Өміртайдың басшылығындағы елшілікті жібереді. Аудиенция барысында қытайларға қарсы қазақ әскерінің қимылдары сөз болып, елшілер Тарбағатайдың байырғы қазақ жері екендігін мәлімдейді. Нәтижесінде, Қытаймен арадағы жағдай тұрақтанды. Бірақ, Абылай Қытай қаупінен сескеніп, Жоңғария қоластында болған, мемлекеттің жойылуымен бос қалған қазақ жерлері Ертіс, Іле, Тарбағатай аумақтарына қазақтарды шұғыл қоныстандыра бастады. Ел қонған соң, қытай тарапы 1757 жылы Тарбағатайдың, 1759 жылы жоғарғы Ертістің, ал 1760 жылы жоғарғы Іленің қазақ жерлері екендігін мойындады. Аумақтар қазақ иелігінде қалды. Осылайша Абылай өз дегеніне жетті.
Абылай тұсындағы қазақ халқының бірлігіне келер болсақ. Хан билігі Орта жүз бен Ұлы жүздге және Кіші жүздің бір бөлігіне таралды. Сыр бойын билеген Ералы сұлтан Абылай пікірімен санасатын, Арал аймағын билеген Досалы сұлтан Нұралы ханнан тәуелсіз болды. Ресми түрде Ресей қарамағында болғанымен Нұралы да өз саясатын Абылаймен санаса жүргізетін. Төле би билігіндегі Ұлы Жүз Абылайдың билігін мойындайтын. Ресми Ұлы хан Әбілмәмбет болғанымен, оның көзі тірісінде шынайы билік Абылайдың қолында болды. Бұл XVIII ғ. 50 -60 жж. еді.
Жоңғарлардың Жетісудан кетуі қырғыздармен арадағы қарым –қатынасты қиындатты. Алатаудың солтүстігіндегі жайылымдарға таласқан Ұлы Жүз бен қырғыздардың қақтығысы 60 -70 жылдары ашық соғыстарға ұласты. XVIII ғ. 70 жылдарының соңында қырғыздар қазақ руларының жайылымдарына басып кіргесін, 1779 жылы Абылай қырғызды шауып, оларды талқандай жеңіп, басшысы Садырбаланы тұтқынға алады . Қырғыздар қазақ жерлерін тастап, бітімге келеді. 1765 — 67 жж. Абылайдың қазіргі Оңтүстік Қазақстан аумағына қауіп төндірген Қоқан билеушісі Ерденбекпен соғысының нәтижесінде Түркістан, Сайрам, Шымкент, Созақ қалалары босатылады, ал Ташкент болса 1781 жылы қазақ билігіне көшіріліп, алым–салық төлеп тұруға міндеттенді [5, 72 б.].
Тарихтан, қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы екі жүз жылға созылған азаттық күресінің соңы «Шаңды жорық» деген атпен белгілі науқанның болғандығын білеміз. 1771 ж. бір халық ретінде қаралатын, қазақтарға қарсы соғыста одақтас болған Еділ қалмақтарының шамамен 170 — 180 мың адамдық көші (40 мыңдай әскері болған) босап қалған атақонысы Жоңғарияға оралу мақсатында қазақ жері арқылы үдере көшті. Кіші жүздің ханы Нұралы асығыс әскер жиып, Жем бойында қалмақтарға алғашқы соққы береді. Қазақ жері арқылы өткен еділ қалмақтарын қазақ жасақтары жаппай қырғынға ұшыратып, Жоңғарияға аз ғана бөлігі жетеді. Нәтижесінде, аз санды қалмақтар жаңа хандықты құра алмайды.
Сол жылы (1771ж.) Әбілмәмбет хан қайтыс болып, Түркістанда үш жүздің өкілдері ақ киізге көтеріп, Абылайды хан етіп сайлайды. Абылай хан қазақ даласындағы бір орталықтанған билікті күшейту мақсатында Орта және Ұлы жүз аумақтарында өз балаларын билікке отырғызады. 1774 жылы Әділ Ұлы Жүзге сұлтандыққа сайланып, оған Таласта қалашық салынып, өңірге егіншілікті дамыту мақсатында қарақалпақтар қоныстандырылады. Ал Жетісуді Сүйік сұлтан билесе, Орталық Қазақстанда Қасым сұлтан билікке келеді
Атап өтетін жайт, Абылайдың Қытай мен Ресейге қатысты сыртқы саясатының өзге көрші мемлекеттерге саясатынан өзгеше болғандығы белгілі. Хан әскери әлеуеті үлкен, отты қаруға иелік етуші екі алпауытқа қатысты ептілік, бітімгершілік саясат ұстанған болса, өзге көршілерге қарсы жиі күш қолданып отырған. Абылайдың Цин және Ресей империяларына да бірдей өз бодандығын білдіргендігі белгілі, бірақ, іс жүзінде Абылай екі мемлекеттен де тәуелсіз болды. Оған Қытайға қарсы жүргізген әскери қимылдары мен жоңғардан босаған қазақ жерлерін қайтаруы мысал бола алады.
Ресей тарапы 1777 жылы оны біржола өз жағына тарту мақсатында, ханның жазбаша өтініші бойынша оны Үш жүздің ханы ретінде мойындауға әзір екендіктерін жеткізеді. Мұның өз беделін өсіретіндігін түсінген Абылай 1778 жылы Петербургке өз ұлы Тоғым бастаған елшілікті жібереді. Бірақ, 1778 жылы Екатерина ІІ оны тек Орта Жүздің ханы ретінде мойындайды. Бұған ренжіген Абылай Орынборға, Троицкі мен Петропавлға ант берге барған жоқ, және хан өзінің бұл қадамына қатысты: «халқым мені сайлау арқылы үш жүздің ханы ретінде бұрын ақ мойындаған. Басқалардың мойындауының маған қажеті жоқ!» делінген жауап қатқан.
Билігінің соңғы жылдары Абылай елдің бірлігі мен аумағын сақтауға ұмтылып, Ресей тарапымен байланысын мүлде тоқтатады. Өмірінің соңғы жылы хан сырқаттанып, 1781 жылы Ташкенттен қайтып келе жатқанда Арыс өзенінің бойында қайтыс болып, Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне аруланып жерленеді.
1781 жылы Қызылжар өңірі Қараой деген жерде Абылай ханның аруағына бағышталған ас халықаралық деңгейге өткізілді. Оған орыс, қытай елдерінен өзге қырғыз, қалмақ, қарақалпақ сияқты көрші жұрттардың да игі жақсылары қатысты. Ас беру барысында Абылайдың ұлы Уәли ақ киізге көтеріліп хан сайланады. Бірақ, өкінішке орай Абылай мұрагерлері әке арманын орындай алмады, қазақтан бірлік кетіп, елді Ресей империясы отарлай бастады. ХІХ ғасырдың ортасынан ауа қазақ жері біржола Ресей империясының отарына айналды.
Ұлы хан дүниеден өтер тұста оның өмірлік адал досы, ақылшысы болған Бұхар жырау ханнан: Сенің бұл өмірде орындалмаған арманың бар ма? деп сұрағанда, Абылай:
- Көп қан төгілді. Бірақ, оны мен төкпесем, менің қанымды жауларым төгер еді...;
- Мен халқымды жер анаға үйрете алмадым, қалалар сала алмадық...;
- Халқымды түгелдей біріктіре алмадым, жікшілдер мен басқаша ойлайтындардың саны көп! деп жауап берген екен.
Шүкір, елі үшін аянбай қанын да терін де төккен ұлы ханымыз - Абылай арманда кеткенімен, бүгінде, алаш жұрты оның армандарына қол жеткізді. Бүгінгі Қазақстан, Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың басшылығымен сүттей ұйыған бірлігі бар, барлық көршілерімен шекарасы шегенделген, дамудың даңғыл жолына, кемел болашаққа аяқ басқан іргелі мемлекет.
Ал Абылай тұлпарының тұяғы тиген Қараөткелдің қасиетті даласында елордамыз, бейбіт күннің символындай болған ару қаламыз – Астана бой көтеруде.
Пайдаланылған әдебиеттер мен дерек көздерінің тізімі:
- Жылдар, ойлар : естеліктер мен толғаныстар / Ә. Тәжібаев. - Алматы : Жазушы, 1976. - 472 бет.
- Әбілғазы Бахадүр. История монгол и татар, Казань. 1825 ж., 178 -179 бб.
- http://apgazeta.kz/2013/08/17/abylaj-mify-i-realnost/
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998, VII том. – 174 б.
- Қазақстан тарихы: Лекциялар курсы. /Қ.С. Қаражан, Ж.Ә. Әбсеметова, Ф.А.Қозыбақова, Т.Қ.Мекебаев, С.С.Саржанова, С.Смағұлов, Ш.Б.Тілеубаев; Редакциясын басқарған Қ.С. Қаражан. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 216 б.
- http://apgazeta.kz/2013/10/05/abylaj-2/
- «Басбатыр және Атамекен». Әділет ұлттық апталық газеті. 2015 жыл 17 сәуір.
8. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. Под общей редакцией академика М.К. Козыбаева. Алматы, "Санат", 1996.— 656 стр.
- Абылай. Акмолинская правда. 11 декабрь 2013 г.
Сабақтың тақырыбы: Желтоқсанның мұзда жанған алауы
